Ka ei ka Baksin (Vaccine)?

Shaphang ka Baksin - ka Dawai-Ïada na ki Jingpang

Dur na: https://www.wikipedia.org

Shaphang ka Baksin¹ - ka Dawai-Ïada na ki Jingpang

Ha kine ki sngi, ngi ïoh khubor man ka por shaphang ka baksin - ka dawai-ïada na ki jingpang (vaccine ha ka ktien phareng), hynrei nga shem ba bun kim sngewthuh bha ïa ka jingmut jong kane ka ktien. Ha kawei ka “facebook post” ba kren shaphang ka jingpyrshang (human trial) ïa uwei na ki baksin jong u Covid19, la don iwei na kiba kylli kumne, “Balei ym ai pyrshang shuwa ha uba lah dei positive?”. Kane ka jingkynthoh (comment), ka pynlong ïa nga ban pyrkhat ba nga dei ban ïasam lem sha baroh khnang ban tip khyndiat shaphang ka rukom treikam ka baksin.

Mynshwa ha ka por ba nga dang rit, ha shnong ngi ju ïa ri syiar. Ki don ki por ba ki syiar ki ïoh jingpang khlam. Namar ba ka ïing jong ngi ka don kham sha rud ‘nong, kumta lada ngi ïoh jingtip ba la sdang ka khlam syiar sha khlieh shnong, ngi ju leit wad ïa ki nongsumar ïa ki jingri (veterinary doctor). Kine ki nongsumar ki shait wan ai “injek khlam” ïa ki syiar jong ngi ban ïada na kata ka khlam syiar. Ha kawei na ki jingïakren jong ngi, i hymmen jong nga i la kylli ïa ki nongsumar ba hato ka long ne em ban ai injek khlam ïa ki syiar ba la pang khlam lypa. Kine ki nongsumar ki ong ba lada lah pang khlam lypa ka syiar, da ai injek khlam te kin ïap syndon. Kane ka jingïakren jong i hymmen jong nga bad kine ki nongsumar, ka ktik ïa ka jingmut jingpyrkhat jong nga.

Hadien ynda nga lah nang ïaid ha ki jingpule, nga la bteng ïa ka jingpule ha ka saïan, bad ka la pynlong ïa nga ruh kumno ba ngan sngewthuh kham bha ïa ka jingtreikam jong ka baksin. Te khyndiat hangne, ngin ïa peit shaphang kaei kane ka baksin bad kumno ka treikam?

Shwa ban ïakren shaphang kumno ka baksin ka treikam, ngin ïa peit shwa kumno ka met jong ngi ka long lada wan ka jingpang jingshitom. Ka met jong ngi iwei pa iwei ngi don ïa kita ki shipai snam. Lada don kaei kaei kaba pher ha ka met jong ngi, kine ki shipai snam ki ïakhun pyrshah ïa kita ki kynja bapher (foreign bodies) kiba lah ban dei ki khniang jingpang. Lada ki shipai snam ki jop ïa ka thma, ki la sngewthuh kumno ban ïada lada ki wan biang kine ki bynta bym dei jong ka met (foreign bodies). Ha ka ktien phareng ki ong ka “immunity”. Kaba mut ki shipai snam ha ka met jong ngi ki la long bala khreh ban ïaleh pyrshah ïa kata ka jingpang.

Lada wan ka jingpang thymmai, ka met jong ngi kam pat nang kumno ban ïada na kata. Lehse, phin kylli kumno pat ki khyllung ba dang shu kha ruh ki don ka jingïada ha ka met? Ka “immunity” ne jingïada ha ka met u briew ki wan na lai bynta. Kaba nyngkong ka wan na ka kmie jong i khyllung. Ka “immunity” jong ka kmie, ka hiar ha ki khun. Kane ka dei ruh kawei ka daw ba ki stad ka koit ka khiah ki ban jur bha ïa ki longkmie ba la kumno kumno dei ban ai buiñ beit ïa ki khunrit haduh hynriew bnai. Kaba ar pat ka “immunity” ka wan da kaba ngi ïakynduh ïa ki jingpang bad ka met jong ngi ka sdang ban ïakhun pyrshah. Kaba lai, ka “immunity” ka wan na ki baksin. Phi kynmaw lehse ïalade ba kumno ha ki por ba dang rit phi ju shah leit ai injek ha ki jaka sumar. Nga dang kynmaw bha ha ki por ba ngi dang ïa leit skul, ba ki nongtrei na ki hospital man ka por ki ju wan ai injek ïa ngi. Kine ki jingai injek, ki dei ki baksin ban ïada pyrshah ïa ki jingpang ba bunjait.

Kaei ka baksin pat?

Ïa ka baksin ba nyngkong duh ba la shna, la shim ïa ki phnit jong ki khniang jingpang hi. Ïa kine ki phnit, la pynrung ha ka met jong u briew. Kine ki phnit ki dei ki khniang jingpang ba kham tlot, bad kumta ki shipai snam ha ka met jong ngi ki briew ki lah ban ïaleh pyrshah. Da ka jingïaleh pyrshah ïa kine ki phnit, ka la long kum ka jingpynkhreh ïa ki shipai snam (training) ban ïaleh pyrshah ynda wan poi ka jingpang ba kham jur. Ïa u Edward Jenner la ithuh ïa u kum uwei na ki riewstad ba la lap nyngkong ïa ka rukom ïada ïa kawei ka jingpang ba jur bha ka “smallpox”. Une u riewstad, u la shna ïa ka baksin ba nyngkong duh ha u snem 1796. U Edward Jenner, u lah shim ïa kawei ka jingpang “cowpox” kaba dei ka jingpang ba ïa syriem bad ka “smallpox” hynrei kaba kham tlot, bad u lah thep ha ka met jong ki briew. Da kaba leh kumta, ki shipai snam ha ki briew ki pyrshang ban ïaleh pyrshah ïa kane ka jingpang “cowpox” bad ban pynduh jait. Ha kajuh ka por, ki shipai snam, ki la long kumba la pynkhreh ban ïaleh pyrshah ïa ka “smallpox”. (Ha ki ktien phareng ki ong “immune to smallpox”). Kane ka jingsdang jong u Edward Jenner, ka la long ka lad kat haduh ba la lah ban pynduh jait syndon ïa kane ka jingpang.

Mynne na sdang nga la kren shaphang ka jingai injek khlam ïa ki syiar. Nga ngeit mynta phi la sngewthuh balei ba ïa ka syiar ba la don ka jingpang khlam, da ai biang sa ka injek khlam ka lah ban ïap syndon. Ka daw ka dei ba ka injek khlam ka dei hi ki khniang jingpang khlam bad kumta ka lah ban nang pynjur shuh ïa ka jingpang khlam ha ki syiar.

Ha kine ki por ba mynta, da ka jingwad bniah ki riewstad, ka jingshemphang ïa ki jait jingpang ruh ka la nang kham ïar, kumta ki rukom shna baksin ki la don bunjait. Bun mynta ki baksin kim donkam shuh ban ai da ki khniang jingpang. Kin dang dei hi ki bynta na ki khniang jingpang hynrei kiba la pynduh ïa ka bor. Ngan nym batai bniah than ïa kita kiei kiei, hynrei nga kyntu ïa kiba kwah ban wad jingtip kham bniah, ki lah ban leh kumta.

Haba phai sha une u snem, ngi la ïa kynduh ïa kane ka khlam ba thymmai. Kumta ka met jong ngi iwei pa iwei ha baroh shityllup ka pyrthei, kine ki shipai snam kim pat lah ban ïakhun pyrshah ïa ka. Namar ba kadei ruh kaba dang thymmai kumta ym shym pat la don ka baksin pyrshah ïa kane ka khlam. Ki riewstad kylleng ka pyrthei ki ïa beh kumno ban wad ïa ka lad ban ïada na kane ka jingpang khlam, bad don katto katne napdeng kine ki baksin ba ai jingkyrmen ïa ngi.

Jingbatai: Baksin ka dawai ban ïada na ka jingpang. Ka iapher na ka dawai ba pynkoit ynda la pang. Ka baksin ka ïada ïa ki briew na ka jingpang kaba kim pat ïoh pang. 

Lada don kino kino ki jingbakla ha kane ka jingthoh jong nga, sngewbha pyni lem da ki comment harum. Khublei.